Mısır’ın başkenti Kahire’de 22 Nisan 1898 yılında Mikdad Midhat Bedirxan tarafından kurulan Kürdistan Gazetesi, Kürt gazeteciliği için ilk adım oldu. 121 yılını geride bırakıp, 122. yılına giren Kürt gazeteciliğini son 30 yıldır Özgür Basın baskılara, engellemelere rağmen kesintisiz olarak sürdürüyor. Son 30 yılda içinde 53 Türkçe, 11 Kürtçe gazete çıktı. 10 haber ajansı, 10’dan fazla televizyon ile onlarca radyo yayın hayatına başladı. Osmanlı’nın son döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana, inişli çıkışlı yol almaya çalışan demokrasi deneyimimizin her duraklama – ve hatta geriye gitme- döneminde balyoz sadece solcuların değil, aynı zamanda Kürt örgütlenmelerinin ve yayınlarının başına indi. 1908’deki II. Meşrutiyet, 1946’deki çok partili döneme geçiş, 1961 Anayasası’nın sağladığı göreceli rahat dönem, 1990’ların başındaki Bahar Eylemleri gibi demokrasinin çiçek açtığı dönemler uzun sürmedi; Sol ve Kürt basını, örgütleri ve liderleriyle birlikte ‘etkisiz’ hale getirildiler.
İlk yayın, ilk baskı
Kürtlere yönelik ilk yayın, 1898 yılında Kahire’de yayınlanan Kürdistan isimli gazetedir. Gazeteyi yayınlayan Mikdat Midhat Bedirxan’ın Osmanlı yönetiminden gördüğü baskı üzerine, Kürdistan gazetesi, 6. sayısından itibaren Bedirxan Bey’in diğer oğlu Abdurrahman Bey tarafından Cenevre’de çıkarılmaya başlandı. Yayın merkezi Avrupa’ya geçtikten sonra da sık sık şehir değiştirmek zorunda kaldı. Bedirxan ailesinin çıkardığı diğer gazete ve dergiler de İstanbul’a gelemedi. Nitekim 1932 yılında yayınlanan Hawar ile 1942 yılında yayınlanan Ronahî, Şam’da ve 1943 yılında yayınlanan Roja Nû, Beyrut’ta yayınlandı. Başka kişilerce yayınlanan Jiyan, Süleymaniye’de; Riya Teze, Erivan’da; Gelawej ise Bağdat’ta çıkarıldı.
II. Meşrutiyet dönemi
Kürtlerin İstanbul’da çıkarabildiği ilk gazete Kurd Teavun ve Terakki oldu. II. Meşrutiyet’in 1908 yılında ilanından sonra oluşan göreceli serbest ortamda kurulan Kürt Teavun ve Terraki Cemiyeti’nin yayın organı olan gazetenin sahibi ve sorumlu müdürü, ünlü Kürt şairi Pîremerd (Süleymaniyeli Tevfik Bey) idi. Gazete legal olarak yayınlandığı için İstanbul ve diğer bölgelerde kolayca dağıtılabiliyordu. İstanbul’da yayınlanan kimi Kürt gazetelerinin isimleri ve yayın tarihleri şöyledir: Şark ve Kurdistan (1908), Kurdistan (1908), Amid-i Sevda (1909), Rojî Kurd (1913), Hetawî Kurd (İstanbul, 1913), Yekbûn (1913), Jîn (1918) ve Kurdistan (1919).
Cumhuriyet dönemi
Gerçi 1920’lere doğru İstanbul’da Kürt yayını pek kalmamıştı ama Takrir-i Sükûn Kanunu, 1925 yılında çıkarıldıktan sonra sol yayınlar gibi, Kürt yayınlarının da kökü kazındı. Bu dönemde, sadece Siverek’te yayınlanan İrfan ve Ağrı’da yayınlanan Ağrı gibi yerel birkaç yayına rastlayabiliyoruz. Türkiye’de çok partili döneme geçişle birlikte -II. Meşrutiyet dönemindeki kadar çok olmasa da- partiler, sendikalar ve gazeteler kurulmaya başlandı. Ancak ülkenin demokrasiye geçişini solcular ve Kürtler yanlış anlamışlardı(!) Bu geçiş, onları kapsamıyordu ve partileriyle birlikte yayınları da hemen kapatıldı. Bu dönemde, Musa Anter’in 1948 yılında İstanbul’da yayınladığı haftalık Dicle Kaynağı, 30 sayı çıkabilirken; 1950 yılında yayınladığı aylık Dicle Kaynağı, sadece tek sayı yayınlanabildi. İstanbul’da yayınlanan Şarkın Sesi ise, 6 sayı çıktı. 1950’lerin sonu ve 1960’lı yıllarda, Musa Anter ve kimi Kürt aydınları tarafından çıkartılan dergilerin yaşamı kısa sürdü. Bu yayınlara karşı tahammülsüzlük öylesine had safhadaydı ki, Kürtçe bir şiir yüzünden Musa Anter ve onunla dayanışmaya giren aydınlar, 49’lar Davası’nda idam talebiyle yargılandılar.
1970’li yıllar 1970’li yıllar
Türkiye İşçi Partisi örgütlenmesinden ayrılan Kürtlerin kendi sol-yurtsever örgütlenmelerine yöneldiği dönem oldu. Bu yönelime uygun olarak kendi yayınlarını çıkarmaya başladılar. Bunlardan kimilerinin isimleri şöyle: Özgürlük Yolu, Heval-Yoldaş, Xebat, Rizgarî, Rêya Sor, Pêşeng Bo Şoreş, Kawa, Dengê Kawa, Ala Rizgarî, Şoreş, Serxwebûn, Têkoşîn, Tîrêj, Yekbûn. 1980 askeri darbesi döneminde Kürt yayınları ya kapandı ya da yurtdışına taşındı. Cunta sonrası ilk Kürt yayını 1988 yılında çıktı. İstanbul’da yayınlanan Medya Güneşi, aylık olarak başladı. Daha sonra 15 günlük olarak yayınlandı. Bu dönemin Kürt yayınları arasında Özgür Gelecek, Vatan Güneşi ve Deng de sayılabilir. 1990’lı yılların başından itibaren Kürt yayınlarında adeta bir ‘patlama’ yaşandı. Bir yandan “Özgür Basın Geleneği” kök salıp, dallanıp budaklanırken; birçok başka siyasi çevre kendi yayınlarını çıkarmaya başladılar. Kurulan yayınevleriyle de, Kürt halkı bu dönem adeta kendi ‘Rönesans’larını yaşadılar.
Haber ajansları
Kürt halkı 1980’li yıllardan sonra kendilerini ilgilendiren haberleri kendi kurduğu ajanslar eliyle toplama ihtiyacı duydu. Bunun üzerine kurulan haber ajanslarından bazıları şöyledir: DEM Ajans (Köln), Mezopotamya Haber Ajansı (Frankfurt), Fırat Haber Ajansı (Amsterdam), Dicle Haber Ajansı (İstanbul, Diyarbakır), Dihaber (Diyarbakır), Mezopotamya Ajansı (İstanbul), Hawar Haber Ajansı (Rojava), Rojnews (Süleymaniye) ve Kadın Haber Ajansları: Jin Haber Ajansı (Diyarbakır), Jinnews (Diyarbakır)…
Televizyon yayınları
Kürt halkının haber ihtiyacına günlük gazetelerin yetersiz kalması üzerine televizyon yayınları başladı. Uydudan dünyanın dört bir yanına ulaşan ilk televizyonumuz Med TV, 30 Mart 1995 günü yayına başladı. Belli bir süre sonra devletin baskısıyla ilgili ülkede kapattırılsa da, Kürt televizyonları, değişik ülkelerden aldıkları yayın lisansıyla yayınlarına başka isimlerle devam ettiler. Bu televizyonlardan kimilerinin isimleri şöyle: Medya TV, Roj TV, Sterk TV, Med Nûçe TV, News Channel TV, Medya Haber TV, Med Muzîk TV, Çira TV, Newroz TV, Can TV, Ronahî TV, Jin TV…
Kürdistan’dan Azadiya Welat’a…
Mısır’ın başkenti Kahire’de Miqdad Mîdhad Bedîrxan tarafından çıkarılan “Kürdistan” gazetesiyle başlayan Kürt basın serüveni, yıllarca her türlü saldırı ve baskı politikalarına maruz kaldı. İstanbul’da 22 Şubat 1992 günü yayınlanmaya başlayan ilk haftalık Kürtçe gazete Welat, bu baskılar nedeniyle ancak iki yıl çıkabildi. Hakkında açılan dava ardından mahkemede Kürtçe savunma yapan gazetenin yazı işleri müdürü Mazhar Günbat’a hapis cezası verildi ve gazete kapatıldı. Günbat, yurt dışına çıkmak zorunda kalırken; cezanın gerekçesi olarak “anlaşılmayan dilde konuşmak” gösterildi.
Hakkında açılan onlarca dava ve verilen cezalar nedeniyle sadece 115 sayı yayınlanabilen haftalık Welat gazetesinin kapatılmasından sonra, 1994 yılında Welatê Me gazetesi yayına başladı. İmtiyaz sahipliğini Aynur Bozkurt, yazı işleri müdürlüğünü ise Mehmet Gemsiz’in (Zana Farqîni) yaptığı Welatê Me’ye de dava açılarak yazı işleri müdürü tutuklandı. 1995 yılına kadar 46 sayısı çıkan haftalık Welatê Me gazetesi de aynı gerekçelerle kapatıldı. Azadiya Welat gazetesi ise yayın hayatına 1996 yılında başladı.
Haftalık yayın yapan gazetenin imtiyaz sahipliğini Celalettin Yöyler yaptı. 2006 yılına kadar yayın hayatına haftalık olarak devam eden Azadiya Welat gazetesi, “en uzun süre yayın yapan Kürtçe gazete” unvanını aldı. Gazetenin yayınladığı haberlerden dolayı yazı işleri müdürleri hakkında davalar açıldı ve cezalar verildi. Açılan çok sayıda davanın yanı sıra gazete 1996, 1997 ve 2002 yıllarında üç defa kapatıldı.
Yayında ısrar eden gazete, 1996 yılında ilk başta İzmir, Mersin ve bölge illerinde bürolar açtı. Diyarbakır’da ilk büro 1998 yılında açılırken, baskılardan dolayı kısa bir süre sonra kapatılmak zorunda kaldı. İstanbul’da yayına başlayan Azadiya Welat gazetesi, 2003 yılında Diyarbakır’a taşındı. Türkiye’deki Kürtlerin yaşadığı coğrafyada yayınlanan ilk Kürtçe günlük gazete olan Azadiya Welat gazetesi, 15 Ağustos 2006 günü yayına başladı. Azadiya Welat’ın, günlük yayına geçmesiyle de yasaklar ve cezalar peşini bırakmadı.
2006 yılından sonra sekiz imtiyaz sahibi ve yazı işleri müdürü değiştiren Azadiya Welat’ın kapatıldığı dönemlerde ise, Rojev, Dengê Welat, Welat ve Hawar isimli gazeteler yayınlandı. Defalarca kapatılıp farklı isimlerle 22 yıllık yayın hayatı olan, milyonları aşan haberleri ile, Azadiya Welat gazetesi 3 bin 456. son sayısı ile 29 Eylül 2016 tarih 675 sayılı KHK ile yayın hayatı sonlandırıldı. Kapanmasından sonra bürosunda bulunan malzemelere ve bankadaki hesaba el konuldu.
Azadiya Welat gazetesinin son imtiyaz sahibi Ramazan Ölçen oldu. Ancak yazı işleri müdürleri de açılan davalardan kaynaklı sırayla şöyle değişmişti: Aydın Aktar, İsmail Çoban, Rohat Aktaş, Metin Gül, Yıldırım Temel. (Aydın Aktar kırsalda yaşamını yitirdi, Rohat Aktaş Cizre bodrumlarında yakılarak katledildi; İsmail Çoban, Metin Gül ve Yıldırım Temel şu anda cezaevinde bulunuyor). Azadiya Welat gazetesinin 29 Eylül 2016 yılında kapatılmasından sonra, Rojeva Medya gazetesi bu geleneğin sürdürülebilmesi amacıyla 9 Kasım 2016 yılında yayına başladı. Rojeva Medya gazetesi yaklaşık 9 ay süren yayın hayatı 25 Ağustos 2017 tarihinde çıkarılan 693 sayılı KHK ile sonlandırıldı.
Gazete kapatıldıktan sonra, bürosunda bulunan malzemeler ve banka hesabına el konuldu. Rojeva Medya gazetesinin ardından Kürtçe gazeteciliğin sürdürülebilmesi amacıyla aynı gün 25 Ağustos 2017 günü yayına başlayan Welat gazetesi oldu ve ilk sayısını 26 Ağustos 2017’de okurlarına ulaştırdı. 28 Mart 2018 tarihine kadar kesintisiz olarak yayınını sürdürdü; ancak gazetenin basımı yapılan Gün Matbaası’na kayyum atanmasıyla birlikte, yayınını sürdüremez hale geldi. Welat gazetesi 29 Mart 2018’e kadar toplamında 216 sayı çıkardı. 30 Mart 2018 tarihinde 217. son sayısını fotokopi yoluyla çoğaltılan Welat gazetesi, okurlarıyla son kez buluştu. Welat gazetesi yazılı yayın hayatına son vermek zorunda kalsa da, 8 Temmuz 2018 günü çıkarılan 701 sayılı KHK ile yaklaşık 9 ay süren yayın hayatı sonlandırıldı. Gazete kapatıldıktan sonra, bürosunda bulunan malzemeler ve banka hesabına el konuldu.
Özgür Basın Şehitleri
10 Ocak: Bahattin Karakütük, Roj TV, 2005
19 Ocak: Orhan Karağar, Dağıtımcı, 1993
2 Şubat: Cemal Akar, Özgür Ülke, 1993
18 Şubat: Kemal Kılıç, Özgür Gündem, 1993
24 Şubat: Cengiz Altun, Yeni Ülke, 1992
24 Şubat: Rohat Aktaş, Azadiya Welat, 2016
12 Mart: Nazım Babaoğlu, Özgür Gündem, 1994
19 Mart: Volkan Eryiğit, DİHA, 2004
24 Mart: Burhan Karadeniz, Özgür Gündem, 2003
1 Nisan: Halil Uysal, Med TV, 2008
4 Nisan: Metin Alataş, Azadiya Welat, 2010
11 Nisan: Enver Polat, Özgür Politika, 1998
4 Haziran: Teğmen Demir, Dağıtımcı, 1993
8 Haziran: Hafız Akdemir, Özgür Gündem, 1992
14 Haziran: Haşim Yaşa, Dağıtımcı, 1993
25 Haziran: Hasan Aydın, Dağıtımcı, 1999
29 Haziran: Mazlum Erenci, DİHA, 2011
9 Temmuz: Nesrin Teke, Özgür Halk, 2000
14 Temmuz: İdris Atak, Özgür Halk, 2004
18 Temmuz: Ayfer Serçe, ANF, 2006
28 Temmuz: Ferhat Tepe, Özgür Gündem, 1993
30 Temmuz: Çetin Ababay, Özgür Halk, 1992
31 Temmuz: Yahya Orhan, Özgür Gündem, 1992
3 Ağustos: Esen Aslan, Özgür Halk, 2000
8 Ağustos: Deniz Fırat, Maxmur Gazetesi, 2014
10 Ağustos: Hüseyin Deniz, Özgür Gündem, 1992
23 Ağustos: Hıdır Çelik, Dağıtımcı, 1994
29 Ağustos: Safyettin Tepe, Yeni Politika, 1995
30 Ağustos: Mehmet Şenol, Özgür Gündem, 1994
14 Eylül: Sinan C. Kahraman, Özgür Politika, 1998
20 Eylül: Musa Anter, Özgür Gündem, 1992
28 Eylül: Zülküf Akkaya, Dağıtımcı, 1993
28 Eylül: Engin Kişin, Özgür Halk, 1999
8 Ekim: Gurbetelli Ersöz, Özgür Gündem, 1997
14 Ekim: Kadri Bağdu, Dağıtımcı, 2014
27 Ekim: Behzat Eraslan, Özgür Gündem, 1999
9 Kasım: Adil Başkan, Dağıtımcı, 1993
10 Kasım: Yalçın Yaşa, Dağıtımcı, 1993
19 Kasım: Kadir İpeksürer, Dağıtımcı, 1993
21 Kasım: Halil Adanır, Dağıtımcı, 1992
27 Kasım: Adnan Işık, Dağıtımcı, 1993
27 Kasım: Nihat Yakut, Dağıtımcı, 1998
3 Aralık: Mehmet Sencer, Dağıtımcı, 1993
3 Aralık: Ersin Yıldız, Özgür Ülke, 1994
4 Aralık: Musa Dürü, Dağıtımcı, 1993
15 Aralık: Kemal Ekinci, Dağıtımcı, 1992
31 Aralık: Lokman Gündüz, Dağıtımcı, 1992
*DEVAM EDECEK.
