Zaman anın birbirine hasretidir ve zaman evrenin Ziman’ıdır (Dili). Can an, zaman evladı. Milyarlarcası içerisinde her birinin kendi özgünlüğü olan varlık. Doğumun karşı konulamaz aynılığı-ayrıcalığı, ananın (Rahim-Kadim yol, yüce toprak) muazzam deryasında nurlanan kendine has varlık. Varın varı Hak, Hakkın varı Can. Hak Yol’da Hak kapısı doğum kapısıdır. Doğum kapısının Mürşidi anadır. Ra-him Himmet edendir, Himmet alan Ra-hman (yola revan olan, yolcu) dır. Mürşidin eşiğine niyaz olan Rahmandır. Ana doğum kapısı ve xane harı ile cümle varlık içerisinde mihmanı, talibi gören Mürşid makamındadır. Mürşid Pir’in yürüttüğü cem erkanında konuşmaz, Hak odur ki Keramet sahibi kerametine bakar. Pir iki Mürşid kapısında (Ana-Talip) ki Hak söz belleyen, birleyen post makamındadır. Ana Cem erkanında postu seren post ve posta oturanın Hak divanında sorumlusudur. Ana posta oturur. Erkanı yürüten pir erkektir. Peri olan Yol sahibi yolcuyu gözler. Hata var ise doğumdan gelen Hak ile kerameti olan (kendinden doğan can-varın varından nur olan) cana kendi toprağında sahip çıkar. Söz ayan olur, sır faş olur Pir, Pire Piran’a dar olur.
Bu düsturla;
Hak Yol / Reya Heq / Raa Heqi Kürt komlarında Şir (süt) kökü üzerine oturan. Eşirler (Aşiretler) öncesi, Aşir (aynı kandan, aynı ana soydan, aynı sütten beslenenler) QİLE (Tanrıça, Bilge Kadın, Ana Kadın, Mar, Şemar, Kilê) terimi halen Dersim, Koçgiri, Varto, Hınıs, Bingöl Hak Yol / Reya Heq toplumlarında günlük dilde kadına sevgi, bilgelik, önderlik timsali olarak lakap şeklinde kullanılmaktadır. Birkaç örnek cümle ile de bölgede yaşayan canlar hafızalarını hemen tazeleyecektir.
Qila Cemile jinek zanayî ye. (Cemile Qilê-Kilê bilge bir kadındır.)
Qile min tu teve me te? (Qilem bizimle gelecek misin?)
Qile pirskin, ew rastî çi ye we ra dibêje. (Qilêye sorun doğrusunu o size söyler.)
Qilê-Kilê hespa xwe siwar bû, hevdeh Qilmane wê pê wê çûn.
(Qilê-Kile atına bindi. Onyedi G(Q-K)ılmanı onun peşinden gittiler.)
Bu örnekler çoğaltılabilir. Özellikle belirttiğimiz coğrafyada yaşayan Qilanlar (Klanlar), Eşirler (aşiretler), Can û Canik û Camêrler hafızalarını Cem etmiş tazelemişlerdir. Qilê-Kilê komun bilge kadını, lokmanı, sorun çözeni, Çit (Beyaz tülbent, baş örtüsü) sahibi olanı, Çitlerin başdanışmanı, bilge yöneticisidir. Qilanlarda her Xane bir Çit sayılır. En küçük örgütlenme yapısı haneyi kuran, ocağı yakan ve taşıyan ana kadın Çit sahibidir ve hane onun Çit etrafında ikrarlaşmış Çetesidir. İlk örgütlenme, ilk savunma ve Çit sahipleri kendi aralarından birini davranış, yaklaşım, bilgelik durumuna ve rızalığa göre Qilê-Kilê lakabini verirler. Qile Çit sahiplerinin rızası ile Qilana-kılana önderlik eder. Genellikle lakap olarak sonradan hak edilen bir isim, bir mertebedir. Qilan-Klanlarda, Qilê-Kilê’nin yanında lakap olarak kamil, bilge erkek de Camêr (Bilge erkek, yerini bulmuş kamil erkek)’ler arasında Qêqil-Gaqil- Kêkil lakabını alırlar. Qile’ye kemerbest olmuş ((Qember-Kember ‘Döl vermeyen erkek’ evlenmeyen, Rahip) olmuş erkekler de Qilman-Kilman olarak Qile’nin Daîliğini, yol hizmetini yürütürler. Huri-Heri’ler Kemerbest olmuş Daî, Rahibelerdir. Qilenin eğitimden ve erkanından geçerek. Tek tanrılı dinlere geçen Huri (Peri) ve Qilmanlar bu işleyişin cennet arzusunun sonucunda yerleşmiştir. Çünkü her ocak cennet, ocağın içindekiler, Xori-Huri ve Qilmanlar hayatı cennet mekan yapan yol evlatlarıdır. (Periler) Huri-Heri’ler popüler tarihin ifadesiyle Amazonlar, Qilanın kadın canfeda savaşçıları ve yol sürdürücüleridir. Her Huri el verilecek görgünün sonunda yapılan ayinde sol göğsünün üstüne Dek (dövme) yapar. Kabul ayininde bazıları sol göğüs uçlarından birini de kesebilir. Qilenin huzurunda bu ayin inanca verilen sözdür. Kutsal evliliğe, kutsal kom birliğine verilen yeminin nişanıdır. Bu Qilanı – Klanı canfeda bir şekilde koruyacağının sözüdür. İkrarıdır. Kesilen göğsün bir parçasına tanık olan Mangul can kendini, Huri melek- Hürmelek – Xori tarafından kutsandığına inanır ve sonsuz minnet besler. Göğsünü iradesi ile feda eden Xori- Huri-Heri (Peri) artık Şexmarandır. Şehadet makamında Fedadır. Hak Yol / Reya Heq / Raa Heqi Kürt komlarında halen yaşlı erkek ve kadınlar bir genç kızdan bir şey istediklerinde ‘Çiçe te bixwim’ (Göğsünü kutsayan) cümlesini kullanırlar. Bu cümle yaşlı erkek için içten ve samimi sevgi nişanesidir. Genç kız için de onurlanma vesilesidir. Ya da bir mertliğini, cesaretini, samimiyetini anlatmak için ‘Ez çiçe wê bixwim, Qiza te zaf jêhat e’ (Kızın çok cesur, onun göğüslerini yiyim). Yeni anne olmuş Lohusa (Duxaskan) dönemindeki annelere yaşlı kadınlar elini sırtına sıvazlayarak ‘Huri melek te ra per be’ diye dua eder anneye cesaret verirler. Huriler-Heriler (Periler) komların koruyucu melekleridir. Aynı durum erkekler Qilmanlar için de geçerlidir. Qile’ye yola hizmet için canfeda kararlaşmış Ciwanlar ayin esnasında hazırlanmış keskin bıçakla erkeklik uzuvlarını sünnet stili üst derilerini keserler. Bazı Kibele tören kayıtlarında ayin esnasında cuşa gelen Ciwan’ın uzvunu kökünden kestiğini de belgelemişlerdir. Bu şekilde yola Kemerbest olacaklarını Qilanı canfeda bir şekilde koruyacaklarının ikrarını, sözünü verirler. Marheş olurlar. Kesilen organ koma sunulur. Halen Kürt komlarında bir gencin yiğitliğinden söz edilirken ‘Ez xirê te bixwim’ (Erkeklik organını yiyim) seslenişi sıkça kullanılır. Bunlar Kürt komlarında ayıp veya aşağılayıcı ifadeler değil onurlandıran sevgi-coşku sözleridir. Tarih Ana tanrıça Kybele’ye yapılan ayinlerde bu durumu kayıt altına almıştır. Lakin bu ayinlerde söylenen şarkılar ve müzikler halen Qilam – Kilam olarak bilinmektedir. Qilam – Kilam (Qileye yakılan aşk, sevgi, mertlik avazları, müzikleridir) Qilvang – Gulvang- Gulbang ( Qile’ye (Kibele) edilen dua ve yakarışlar). Klan – Kybele – Kıble – Qile – Qil – Kilam- Kelam – Kilim – Qulvang aynı manaların deryasıdır. Xori-Huri veya Qilman görgülerinde dört merhale geçilmelidir.
