İran İslam Cumhuriyeti’nde 1 Mart 2024 Cuma günü iki seçim var. Kimlerin kaç yıl için nereye seçileceğini ve İran’daki rejimin nasıl yönetildiğini öğrenmek ya da hatırlamak için biri dört yılda, diğeri sekiz yılda bir yapılan bu seçimleri vesile saydım:
Öncelikle başlıkta da belirttiğim gibi İran’ı aslında sadece 101 kişi yönetiyor, dersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. 101 kişinin ilki elbette dini lider. İran İslam Cumhuriyeti’nde -yani Şah’ın devrildiği 1979’dan bugüne kadar- iki kişi, dini lider oldu: Ruhullah Humeyni ve Ali Hamaney…
Hemen hemen her konuda son sözü söyleyen ve birçok kuruma yönetici atama yetkisini tek başına elinde bulunduran dini lideri 88 kişilik Uzmanlar Meclisi seçip atıyor. Hem de öyle atama ki, -mesela delirmek gibi olağanüstü bir şey olmadıkça- dini lider, ömür boyu görevinde kalıyor. Mevcut Dini Lider Hamaney 84 yaşında ve onun ölümü halinde yeni dini lideri seçmek, yeni Uzmanlar Meclisi’nin görevi süresi içinde gerçekleşebilir.
88 kişiden oluşan böylesine güçlü ya da yetkili Uzmanlar Meclisi üyelerini ise halk 8 yılda bir sandık başına giderek seçiyor. Ancak Uzmanlar Meclisi üyeliği için aday olmak öyle kolay bir şey değil. Bırakın seçilmeyi, aday olmaları için Anayasayı Koruma Konseyi’nin denetimi ve kabulü gerekiyor.
Batı’daki laik ülkelerdeki Anayasa Mahkemesi etkisindeki Anayasayı Koruma Konseyi, 12 kişiden oluşuyor. Bunun yarısı, bizzat dini lider tarafından atanırken diğer yarısı yani 6’sı ise dini liderin atadığı Yargı Erki başkanı tarafından belirleniyor. Bu kurumun üyeleri de ömür boyu görevde kalıyor.
İşte böylece 1+12+88 = 101 kişi, İran’ın esas yöneticileri olarak öne çıkıyor…
Ancak 1 Mart günü bir de -bildiğimiz manada- Meclis seçimleri var. Yani milletvekilleri seçilecek. İran Meclisi’nde 290 üye var. Bunlardan beşi -kontenjan olarak- Zerdüştler, Yahudiler, Süryaniler, Keldaniler ve Hıristiyanlara (Ermeniler) ayrılmış durumda. Dört yıl için seçilen vekiller, tek ya da çok sandalyeli seçim bölgelerinde iki turlu olarak seçilirler. Bu seçimlere halkın katıldığı doğrudan seçimler denilse de burada da adaylar, Anayasayı Koruma Konseyi’nce denetlenir ve veto edilmezlerse seçime girebilirler.
Dört yıl önce yapılan Meclis seçimlerinde 279 sandalye ilk turda belirlenirken 11 sandalye ikinci turda seçilebilmişti. Muhafazakârlar 226 sandalye kazanırken reformistler 19 sandalye ve bağımsızlar 40 sandalye elde etmişti. Dini azınlıklardan seçilen 5 vekil ise kendilerine verilen kontenjandan geldi. Halen görevde olan Meclis’te sadece 16 kadın milletvekili bulunuyor.
İran’daki Meclis -başka ülkelerdekine benzer şekilde- yasama faaliyetini yürütür. Yani uluslararası antlaşmaları değerlendirir ve ülkenin bütçesini görüşüp onaylar. Ancak seçilen tüm Meclis üyelerinin göreve başlaması ve Meclis’teki tüm yasama çalışmaları, Anayasa Koruma Konseyi tarafından onaylandığı zaman yürürlüğe girer.
İran’da İslam Devrimi gerçekleştirildiğinde tüm partiler kapatılmıştı. Ancak son dönemlerde kimi dernekleşme ve partileşme hareketleri -gayriresmi olarak- görülüyor. Parti ya da derneklerden kimilerinin isimleri şöyle: Muharip Din Adamları Derneği, İnşaat Partisi Yöneticileri, İslam Devrimci İstikrar Cephesi, İslami Koalisyon Partisi, Militan Din Adamları Derneği, Ilımlılık ve Kalkınma Partisi, Ulusal Güven Partisi, İlerleme ve Adalet Topluluğu, İran İslami Halk Birliği Partisi.
Gerek Meclis için gerekse de Uzmanlar Meclisi için reformist çevrelerden aday olanların çoğu Anayasayı Koruma Konseyi tarafından bu kez de veto edildi. Bu nedenle seçimlere halkın ilgisinin çok düşük olacağı bekleniyor. Nitekim geçen seçimlere yüzde 42.5’lik katılımın bu yıl yüzde 30’lara kadar düşeceği yönünde değerlendirmeler var.
