AKP-MHP yönetiminin ‘Türkiye Yüzyılı’ diye kodladığı jeopolitik oyunda yapmak istediği iki önemli hamle var: Biri Kalkınma Yolu Projesi diğeri Zengezur Koridoru. Bunun için Kürt ve Ermeni dinamiklerine karşı angajmanlar aranıyor
Mehmet Ali Çelebi
AKP-MHP yönetiminin ‘Türkiye Yüzyılı’ diye kodladığı jeopolitik oyunda yapmak istediği iki önemli hamle var: Biri Kalkınma Yolu Projesi diğeri Zengezur Koridoru. Bunun için Kürt ve Ermeni dinamiklerine karşı angajmanlar aranıyor
Türkiye Kürtlere karşı Irak’ı yanına çekme ve ticaret bağlantıları sağlama adına Kalkınma Yolu’na büyük umut bağladı. Projenin olgunlaşıp omurgalanmasına paralel olarak Türkiye ‘gir ve kal konsepti’ devreye alıp Pençe serisi başlattı.
Türkiye, Suriye, İran ve Irak ortak mekanizması için adımlar gelebilir. Zengezur Koridoru angajmanı için Qers ve Îdir belediyelerinin yeniden Kürt dinamiği tarafından yönetilmemesi için 31 Mart seçimleri öncesi veya oy sayım günü oyunlar sahneye konabilir.
AKP-MHP yönetiminin ‘Türkiye Yüzyılı’ diye kodladığı jeopolitik oyunda yapmak istediği iki önemli hamle var: Biri Kalkınma Yolu Projesi diğeri Zengezur Koridoru. Bunu gerçekleştirmek için Kürt ve Ermeni dinamiklerini baskılamak ve tasfiye etmek için angajmanlar aranıyor. Bunun yolunun da bölgesel aktörleri harita değişikliğine zorlamaktan, Kürtlere ve Ermenilere büyük darbe vurmaktan geçtiğini hesaplıyor. AKP aklı; bu ‘kızıl elma’ hedeflerinin kaldıraç olduğunu, MHP, ulusalcılar ve Ergenekon ile koalisyonun sürmesinin buna bağlı olduğunu kurguluyor. Açı böyle konunca MHP ve ulusalcılar Halep, Musul, Kerkük’ü alma, Kürtleri kanatsız kılma senaryosunun hayat bulması umudu taşıdıkları için Hüda-Par’ı da koalisyona alarak desteği Mart 2024 yerel seçiminde de sürdürme kararı aldılar.
Kalkınma Yolu’nda ortaya çıkanları açalım:
Beklentiler yüksek ve işletilmesi zor olacak bir proje. Irak’ın Basra Körfezi’ndeki kentlerinden El-Faw kentindeki Faw (Fav) Limanı ile Silopi-İstanbul arasında tren yolu, oto yol, petrol, doğalgaz yolu yapılmasını içeren devasa bir plan. Fırat ve Dicle Nehirleri’nin körfezden denize dökülmeden birleştiği yerde, Şatt’ül-Arab’ın ağzındaki Faw Limanı’ndan başlayacak Kalkınma Yolu serisindeki otoyol, tren yolu, boru hatları Divaniye, Necef, Kerbela, Bağdat ve Musul’a, oradan Habur Kapısı-İbrahim Halil Kapısı’nı by-pass edip Silopî’deki Kûrava’ya (Ovaköy Kapısı) uzanacak. Oradan Mersin Limanı’na ve İstanbul’a ulaştırılacak Kalkınma yolu İstanbul, Fransa oradan Londra’ya kadar uzanacak. Kalkınma Yolu Projesi, özellikle Çin, Japonya mallarının taşınması, bölgedeki petrol ve ürünlerin de Asya’ya taşınması hedefinde Güney Koridoru önemseniyor.
Güney Koreli Daewoo şirketinin imalatını üstlendiği Faw Limanı Projesi’nin ilk temelini atma 2010’da olmuş, ancak proje konjonktür dalgalanmaları nedeniyle durmuştu. AKP yönetimi oldukça heveskar davrandı, Kuveyt’te 14 Şubat 2018’de düzenlenen “Irak’ın Yeniden İnşası Konferansı’na katılan Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Irak’a düşük faizli kredi sözü verirken “5 milyar dolar bir kredi vaadinde bulunduk. Aynı şekilde 50 milyon dolarlık insani ve kalkınma projeleri için hibe vaadinde bulunduk” dedi. (BBC Türkçe /14.02.2018)
Irak Başbakanı Mustafa el-Kazımi, “ekonomik köprü” olarak nitelenen Fav Limanı Projesi’nin temelini ikinci kez 11 Nisan 2021’de attı. 7 Aralık 2022’de Irak’ın güney kentlerinden Basra’da Irak Limanları Genel Şirketi tarafından 2’inci Uluslararası “Büyük Fav Limanının İşletilmesi-Kanal İnşası” konferansı gerçekleştirildi.
Süveyş Kanalı’na rakip
Çin’in İpekyolu’nu canlandırmak için milyarlarca dolar harcadığı Bir Kuşak, Bir Yol (OBOR) projesinin Güney Koridoru’nun bir parçası. Güney Koridoru; Güneydoğu Asya ve Güney Asya ülkelerinin ürünlerini, Körfez ülkelerinin petrol ve doğalgazını Pakistan’ın güneybatı ucundaki Gwadar Limanı gibi limanlar yoluyla Ortadoğu’ya, Afrika’ya ve Akdeniz’e ve Avrupa’ya ulaştırmak, Avrupa ürünlerini de Irak, Kuveyt, İran, Katar, Umman, BAE, Çin, Güney Kore gibi ülkelere ulaştırmak amacıyla oluşturuldu.
Hayata geçerse Kızıldeniz-Akdeniz’i bağlayan Süveyş Kanalı’na rakip bir koridor olacak.
Mart 2021’de The Ever Given adlı devasa konteyner gemisi Süveyş Kanalı’nda karaya oturunca, kanal bir süre ticarete kapanmıştı. 9-10 Eylül 2023’teki G-20 Yeni Delhi Zirvesi’nde Hindistan ile Ortadoğu ülkeleri, İsrail, Akdeniz ve Avrupa arasındaki ticaret koridorunu içeren Hindistan-Ortadoğu-Avrupa Ekonomik Koridoru (IMEC) anlaşma 7 Ekim 2023’te başlayan Gazze Savaşı ile riske girdi. Gazze Savaşı’nı sürdüren İsrail’in durması için Yemen’deki Husilerin Kızıldeniz’e yönelen ticaret gemilerine füze atması da tedarik zincirini etkiledi, Güney Afrika Ümit Burnu üzerinden yüksek maliyetli ve uzayan teslimat süresi nedeniyle fiyat artışları oldu. Bu gelişmeler Kalkınma Yolu Projesi’ne ivme kazandırma iştahı ve hevesini arttırdı.
13 Ekim 2023’te TCDD’de bir toplantı gerçekleşti. Türkiye, Irak, BAE, Katar’dan uzman isimlerin katıldığı toplantıda Kalkınma Yolu’nda yapılacak demir yolu ele alındı. Ardından katılımcılar Ovaköy beldesine geçerek incelemelerde bulundu.
Yeni konseptin zamanlaması ve AKP’nin Avatar’ı
Türkiye, enerji iletim ve ticaret bağlantıları sağlama üzerinden Kürtlere karşı Irak hükümetini yanına çekme, ticaret koridorları oluştururken Kurdistan bölgesel yönetimine bağlı kentleri by-pass etme planıyla Kalkınma Yolu Projesi’ne büyük umut bağladı. Proje olgunlaşıp omurgalanınca Türkiye sınır ötesinde yeni bir konsepti devreye soktu. Daha önce ABD’nin izin verdiği ölçüde hava ve kara operasyonları yapan Türkiye bir süre sonra geri çekiliyordu. Dağlarda, vadilerde taş ve beton kalıplarıyla kalekollar inşa edildi. Balyozun ayağına döneceğini kavrayamayan KDP, AKP’nin Avatar’ı gibi kullanıldı. 10 Haziran 2019’da Federe Kurdistan Başkanı olan KDP’den Neçirvan Barzani ve 10 Temmuz 2019’da başbakan olan Mesrur Barzani ile anlaşmalar yapılıp TSK askeri üsleri ve yollar arttırıldı. Türkiye, Federal Kurdistan’da 27 Mayıs 2019’da Pençe-1 adlı sınır ötesi operasyon başlattı. Yani Faw Limanı-Kalkınma Yolu Projesi’nin olgunlaşmasına paralel olarak “gir ve kal konsepti” devreye kondu. Yani Pençe serisinin sebeplerinden biri Faw çıkışlı Kalkınma Yolu koridoru hedefiydi. Kalkınma Yolu’nun güvencesi olarak Sinat, Haftanin, Metina, Avaşin, Hakuk, Zap, Garê, Kandil, Asos hattının denetiminin sağlanması stratejik hedef olarak kondu.
Hava ve karadan 12 Temmuz 2019’da Pençe-2, 23 Ağustos 2019’da Pençe-3 harekatı düzenlendi. Bunu 15 Haziran 2020’de Pençe Kartal, 16 Haziran 2020’de Pençe-Kaplan, 10 Şubat 2021’de Pençe Kartal-2, 23 Nisan 2021’de Metina ve Avaşin-Basyan’da Pençe-Şimşek, birkaç gün sonra Pençe-Yıldırım takip etti.
17 Nisan 2022’de de Pençe-Kartal başlatıldı. Kış ortası 22-23 Aralık 2023 ve 12 Ocak 2024’te Hakurk ve Batı Zap’taki Gire Amediye’de üs bölgelerine yapılan saldırılarda Savunma Bakanlığı ağır kayıplar verildiğini açıklayınca CHP dahil muhalefet partileri, emekli subaylar durumu sorgulayan (18 Ağustos 2015 – 16 Temmuz 201 arası Genelkurmay başkanı ve 10 Temmuz 2018 – 5 Haziran 2023 arası Savunma Bakanı olan Orgeneral Hulusi Akar’ın da kararları sorgulandı) çıkışlar yapınca tartışmalar alevlendi.
AKP-MHP yönetimi bir yanda Zap, Hakurk, Şengal hattında kalıcı olmaya çalışırken, SİHA’larla suikastler düzenlemeye çalışırken her fırsatta Kuzey ve Doğu Suriye’yi (Rojava) de hedef aldı. Altyapının da meşru hedef olduğu ilan edilerek 5-10 Ekim 2023’te, 23 Aralık 2023’te 13 Ocak 2024’te Türkiye, Kuzey ve Doğu Suriye kentlerine uçaklarla, SİHA’larla, obüslerle yaşam alanlarına saldırılar düzenlendi. TSK’nin maaş-silah-eğitim sağladığı Suriye’deki Suriye Milli Ordusu (SMO) üsleri üzerinden de saldırılar gerçekleştirildi.
‘Yabancı güçler’ kararı ve Kerkük
Kalkınma Yolu Projesi nedeniyle Irak yönetimi, Türkiye’nin Başika’dan başlayıp Bamerni’ye kadar KDP desteğiyle açılan onlarca TSK üssüne, sınır ötesi hava saldırılarına, topçu atışlarına, insan hakları ihlallerine göz yumuyor. Oysa Irak Parlamentosu 5 Ocak 2020’de ülkedeki tüm yabancı güçlerin çıkarılmasını içeren tasarıyı oylayıp kabul etmişti. Bu dondurucuya alındı.
Gelinen aşamada Kürtlerin yaşamına olumlu olarak yansımayacak bir yol kurgulanıyor. Faw Limanı’nı bitirme hedefi 2025 olarak konduğu için, demiryolu ve oto yol ile projeyi geliştirmeye çalışan Türkiye; İran ve Irak yönetimini de yanına alıp sınır ötesi operasyonları ortaklaştırmayı hedefliyor.
Kalkınma Yolu Koridoru güzergahını Irak’ta HPG, Şengal’de YBŞ, Silemeni-Kerkük’te YNK’nin etki altına alabileceği senaryoları Türkiye’nin kabusu. Tren, petrol-gaz hattı, otoyolun istenen ölçeklerde işlemesi için yani dikensiz Kalkınma Yolu için hamleler beklenebilir.
Rusya ve ABD ikna edilerek Rojava’daki dinamiklerin de ezilmesi yönünde politika üretme gayreti Rojava’ya hava harekatı mekaniğini canlı tutabilir, yine Sinat, Haftanin, Metina, Zap, Gare, Hakurk hattında artırılabilir.
Irak Türkmen Cephesi (ITC) ve Irak’taki Saddam Hüseyin çizgisindeki Sünni örgütler üstünden de Kerkük’te bazı çalkantılar yaratılabilir.
Nitekim Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Bağdat’ta Irak Başbakanı Muhammed Şiya es-Sudani, Haşdi Şabi yönetimi, ITC ve Sünni partilerle görüştü. (23.08.2023) Kalkınma Yolu, bölgedeki örgütler, Fırat ve Dicle suları kartı ana gündemdi. Fidan 24 Ağustos’ta da Hewler’de Federe Kurdistan yönetimi Başkanı Neçirvan Barzani ile görüştü.
Fidan, Kerkük’teki il genel meclisi seçimlerinden bir gün sonra 19 Aralık 2023’te Ankara’da Irak Dışişleri Bakanı Fuad Hüseyin’i (KDP’li) ağırlamıştı. Görüşmeye Savunma Bakanı Yaşar Güler ve Irak Savunma Bakanı Sabit Abbasi de katılmış, Kalkınma Yolu’nun ivedilikle hayata geçirilmesi, HPG, Türkiye’nin kıstığı nehir suları, KDP dışındaki Kürt dinamiklerine karşı nasıl hareket edileceği konuşulmuştu. 2 Ocak 2024 günü ise Fidan ITC Başkanı Hasan Turan’ı Ankara’da ağırlamış, Kerkük’te birinci çıkan YNK’ye (YNK 5, KDP 2, YNK’ye yakın Süryani-Keldani listesi 1 sandalye aldı. Arap Koalisyonu 3, Qiyade 2, Uruba 1, ITC 2 sandalye) valiliğin verilmemesi için neler yapılması gerektiği ele alınmıştı.
Yine Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı Beşar Esad ile de masaya oturtması için Rusya’ya yeni tavizler verilebilir. Bu rotada Kürt, Ermeni, Asuri-Süryani Arap halkların oluşturduğu, 134 maddelik Toplumsal Sözleşme’yi 12 Aralık 2023’te oylayarak kabul eden ve genel seçimleri hedef olarak koyan Kuzey ve Doğu Suriye Halklar Meclisi’ni seçimleri yaptırmadan dağıtmak, Toplumsal Sözleşme’yi kadük kılmak için Türkiye, Suriye, İran ve Irak ortak mekanizması kurulması için adımlar gelebilir.
Orta Koridor, Qers ve Îdir
Askeri güce kaynak ayırmak yerine ekonomik rekabete yönelmiş olan ve ABD ile ciddi çekişme yaşayan Çin’in Türkiye’nin dört gözle beklediği koridorlarından biri de Orta Koridor. Orta Koridor Çin’den Orta Asya ülkeleri, Hazar Denizi, Azerbaycan üstünden Ermenistan-İran sınırındaki Aras Nehri’nin kuzeyinden, yani Ermenistan’ın güney ucundaki Syunik Eyaleti’nden, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nden (pratikte Türkiye yönetiyor) geçirilmek isteniyor. Zengezur, Nahçıvan üstünden Îdır’ın (Iğdır) doğu dilindeki Aralık ilçesinde bulunan Dilucu Sınır Kapısı’ndan Qers’e (Kars), Ankara, İstanbul, Edirne üstünden Londra’ya kadar uzuyor.
Syunik-Zengezur Koridoru için de Türkiye ve Azerbaycan yönetimleri yoğun çaba sarf ediyor. Zengezur Koridoru’nu açması planı çerçevesinde Türkiye desteğiyle Azerbaycan ordusu Dağlık Karabağ’ı (Artsakh) 19-20 Eylül 2023’te ele geçirdi. 100 bin kadar Ermeni tehciri yaşadı. İki ülke Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’a askeri güç kartı da göstererek Zengezur Koridoru’nu açtırmaya çalışıyor. (Koridorun bir handikapı Çin mallarının hızlı şekilde Avrupa’ya ulaşması durumunda Türkiye’deki üreticiden ürün almaktan vazgeçilmesi, üreticilerin ürünlerini ihraç edemez duruma gelmesi olacak gibi) Ancak Rusya’nın sırt çevirdiği Ermenistan’dan yana İran pozisyon alıp namlu gösterince Türkiye destekli Azerbaycan ordusu zor yoluyla Zengezur’u açma planını erteledi.
Azerbaycan 2024 itibariyle demir yolunu Siyunik sınırına kadar uzatıp son rötuşlar aşamasına geçmiş durumda. Yani eşikte bekliyor, Ermeni dinamikler kolunu kaldıramaz hale getirilmek isteniyor. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “En uygun seçenek Mehri bölgesinden geçecek güzergahtır. Ve bahsettiğim güzergah açılmadığı takdirde Ermenistan’la sınırımızı açmayacağız” açıklaması (AA/10.01.2024) Paşinyan’ın tepkisini çekti.
Ermenistan’ın Zengezur şartı ise egemen her ülke gibi sadece kendi denetiminde olması. Türkiye, Rusya, Azerbaycan ya da başka bir ülke garantörlük ya de denetim mekanizması iddiasında bulunmazsa Zengezur’u açma pozisyonunda.
Türkiye, Kalkınma Yolu’na dahil edip Kürtlere karşı olarak operasyona ikna etme karşılığında Ermenistan ısrarından vazgeçip Zengezur Koridoru’nu İran üstünden geçirme planını bile devreye alabilir. Ancak ‘çatal kazık yere çakılmaz’ özdeyişini unutmamalı. Zengezur Koridoru angajmanı doğrultusunda Qers (Kars) ve Îdir (Iğdır) belediyelerinin yeniden Kürt dinamiği tarafından yönetilmemesi için 31 Mart 2024 yerel seçimleri öncesi veya oy sayımında kimi oyunlar sahneye konabilir.
Özcesi dengeler ve denklemler sık sık altüst olurken bazı taşları farklı kaldıraçlarla döşeme çabası söz konusu. Enerji-Koridor jeopolitiğindeki hararet içinde Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, İran, Irak ve Suriye’de dünyanın teknik dönüşüm eşiklerini yakalayıp direnç gösterebilen aktörler ayakta kalacak. Ayakta kalmayı başaran aktörler Kalkınma Yolu ve Zengezur Koridoru hayata geçerse uluslararası ilişkileri etkileyecek kaldıraçlarla manevra alanlarını genişletebilirler.
Olması gereken şu: Ülkeler bazı halklara acı çektirerek yollar açmak yerine bütün halklarla eşit temelde ilişkiler üstünden yollar açmalıdır. Gracchus Babeuf’un dediği gibi bedeli ne olursa olsun gerçek eşitlik isteyenlere karşı çıkmaya kalkanlar mutsuzluğa mahkûm olurlar.
