Kürtlerin, Kürt kalma mücadelesi yüz yıldır sürüyor

Cumhuriyetini kurulması ile birlikte Kürtçe’ye karşı sistemli bir yok etme politikası devreye girdi ve yüz yıl sonra bugün hâlâ sürüyor. Dil, kimliğin ve kültürün başlıca taşıyıcısıdır. Sömürgecilerin Kürtçe düşmanlığı bundan kaynaklanıyor. Kürtlerin bu siyasete karşı mücadelesi 2023’te de artarak sürdü

Hüseyin Kalkan

Kimliğin başlıca belirleyicisi dildir. Bu nedenle sömürgeciler başta dili hedef alır.  Çok uluslu bir imparatorluktan bir ulus devlet çıkarmak isteyen İttihat ve terakki, Türkler dışındaki ulusları fiziki olarak yok etmenin yanı sıra bu ulusların kültürel varlıklarını da hedef aldılar. Kültürün başlıca unsuru dildir. Cumhuriyetin kurulması ile birlikte Kürtçe’ye karşı sistemli bir yok etme politikası devreye girdi ve yüz yıl sonra bugün hala sürüyor.  Kürtçe konuşmak yasaklandı. ‘Vatandaş, Türkçe konuş çok konuş’ kampanyaları açıldı.  Amaç Kürtçeyi unutturmak, Kürtleri Türkleştirmektir. Çok büyük bedellere rağmen Kürtler Kürtçeden vazgeçmediler. Özgürlük hareketinin gelişmesi ile birlikte Kürtçenin önemi ön plana çıkarıldı. Kürtçeyi geliştirmek ve konuşmasını yaygılaştırmak için bütün imkanlar seferber edildi. Birçok belediyenin seçimle Kürtlerin yönetimine girmesi ile birlikte Kürtçeyi geliştirmek için köklü ve kalıcı tedbirler alınmaya başlandı. Kültürel kurumlar oluşturulmaya başlandı. Bugün hala mücadele dil etrafında sürmektedir.

Dil, kimlik ve kültür

Kayyım politikası Kürtçe’yi yok etmek, Kürtleri asimile etmek için devletin giriştiği ikinci önemli hamleydi. Kayyımların en önemli hedefi Kürt dilini ve kültürünü yok etmek, Kurdistan’da kültürel bir yıkım gerçekleştirmektir. Kürt dili ve Kültür kurumları ilk elde kapatıldı veya işlevsiz hale getirildi. Amaç kimliksel ve dilsel asimilasyon gerçekleştirmekti. İlk adımda bütün dil okulları kapatıldı. Dil öğretmenleri tutuklandı, eğitim malzemelerine el konuldu. Bütün bunların yanı sıra kültürel bir saldırı başlatıldı. Bu saldırı önemli ölçüde etkili oldu. Fırat Haber Ajansı’na(ANF) konuşan Eğitim Sen Wan Şube Eşbaşkanı Murat Atabay, 1920’li yıllarda Kürtlerin evde ve sokakta yüzde 90 oranında Kürtçe konuşurken, bugün Kürtçe konuşma oranının yüzde 7’lere kadar düştüğünü söyledi. Bu belirleme Kürtçenin nasıl bir tehlikeyle karşı karşıya olduğunu gösteriyor. Bu tehlike ancak anadilde eğitim ile  bertaraf edilebilir. Kürtçeye yönelik bu saldırının farkında olan Kürt halkı ve Kürt kurumları geçtiğimiz yıl içinde her alanda kullanması için mücadele verdiler. Başta Amed olmak üzere bütün büyük Kürt kentlerinde Kürtçe kurslar açıldı ve Kürtçe’nin kullanıldığı etkinlikler yapıldı. 2023 yılı Kürtler açısında bu çabaları boşa çıkarma yıllı oldu. Dil ve kültür kurumları yeniden kurulmaya ve  işlevli hale getirme yılı oldu. Hem Kürtçe öğreten dernekler hem Kürt sanatını koruyan ve geliştirmeye çalışan kurumlar tekrar ayaklarının üzerine dikildiler ve kayyım düzenine karşı mücadeleye başladılar. Belki önümüzdeki yılın sloganı ‘Kürtçe konuş çok konuş olmalı”

Asimilasyona karşı üretim

2023 yılında hem yaratıcılık hemde sanatsal özgürlük için önemli mücadele veren kurumların başında Amed Şehir Tiyatrosu geliyordu. Her ay yeni bir programla seyircinin karşısına çıkan topluluk, aynı zamanda yasaklar ve gözaltılarla mücadele ediyordu. Her ay Kürtçe oyunların ağırlıkta olduğu bir program açıklarken, Kürt ve dünya klasiklerini sahneledi. Dünya klasiklerinde Jeanne D’Arc’ın öteki ölümü (Mirina Jeanne D’Arcê Ya Din/)grubun sahnelediği önemli dünya klasiklerinde oldu. Bu oyunlar sadece Amed’de sahnelenmedi. Amed Şehir Tiyatrosu, İstanbul, Ankara, İzmir başta olmak üzere bir çok Türk kentinde de seyirci ile buluştu. Amed Şehir Tiyatrosu Grubu bu oyunlar ile bir Avrupa turnesi düzenledi ve seyirciden büyük ilgi gördü. Almanya, Hollanda ve Belçika’da seyirci yoğun ilgi gösterdi.

Kültürel direniş

Kültürel direniş sanatın her alanında sürdü. Burada ancak bu mücadelenin bazı ana başlıklarını sunabiliriz.

• MKM, Ma Music, Kadın Kültür Sanat ve Edebiyat Derneği (KASED), Sanatça Organizasyon, Amed Şehir Tiyatrosu, Dicle Kültür Sanat Derneği gibi birçok kültür sanat örgütü ve derneği çalışmalarını aralıksız bir şekilde sürdürdü. “Vejîn (diriliş-yeniden doğuş)” kapsamında düzenlenen festivaller, Kurdistan’da sanat alanında yeni bir soluk oldu.
• Wan’da faaliyet yürüten Aryen Huner Derneği, ŞanoWan ve STAR Kadın Derneği’nin, kadın sanatçı ve sanatseverleri bir araya getirmek amacıyla 2 Aralık’ta “Ji Çaran Çar, Jin Huner/Dörtte Dört Kadın Sanat” projesi başlatı. 4 ayaktan oluşan proje resim, sinema, tiyatro ve müzik alanlarında yapılacak atölyeler ile başladı. Proje 3 ay sürecek. 16-40 yaş aralığındaki kadınları kapsayan proje atölyeler ile kadınları bir araya getiriyor.
• Amed merkezli kültür sanat faaliyeti yürüten Koma Ma, sırasıyla Ankara, İstanbul, İzmir ve Amed’de 4 ayrı konser düzenledi. İran’da katledilen Jîna Emînî’ye atfedilen konsere ilgi yoğun oldu.
• Zarok Ma, Ankara, İstanbul, İzmir ve Kurdistan’ın birçok kentinde birçok etkinlik düzenledi. Zarok Ma’nın sokak sokak gerçekleştirdiği etkinlikler büyük beğeni topladı.
• MA Müzik, MKM, Dicle Kültür Sanat Derneği, Aryen Kültür Merkezi, ŞanoWan, Amed Şehir Tiyatrosu, KASED ile Ortadoğu Sinema Akademisi Derneği’nden birçok kişinin yer aldığı Gerok MA ekibi, depremzede çocukları unutmadı. Gerok Ma ekibi, tüm deprem kentlerine giderek, “sanat çocukları güçlü kılar” fikriyle çocuklarla etkinlikler düzenledi.
• Ortadoğu Sinema Akademisi Derneği, uzun yıllar sonra FilmAmed Belgesel Film Festivali’ni tekrardan düzenledi. 27 Eylül-1 Ekim tarihleri arasında gerçekleştirilen festival yoğun ilgi gördü.
• Erivan Radyosu’nun önemli isimlerinden olan ve Mîrê Bilûrê (Kavalın Miri) olarak bilinen Kürt müzisyen Egîdê Cimo adına 28 Kasım’da İstanbul’da Egîdê Cimo Müzik Okulu açıldı.
• 16 Aralık’ta başlayan Mezopotamya Kitap Fuarı, yılın son kültürel etkinliği oldu. Kürtçe ön plana çıktığı ve kürtçe kitapların ilgi gördüğü bir etkinlik oldu. Fuarı 500 bin okur ziyaret etti.

‘Sanatı susturamazsınız’

Amed merkezli bir soruşturma kapsamında 25 Nisan 2023 günü  Amed Şehir Tiyatrosu, Dicle Kültür Sanat Derneği, Mezopotamya Kültür Sanat Derneği ve MKM’ye baskın düzenlendi, çok sayıda sanatçı gözaltına alındı. 21 kentte düzenlenen ev baskınlarında tiyatrocular da gözaltına alındı.

Soruşturma kapsamında Amed Şehir Tiyatrosu, Dicle Kültür Sanat Derneği, Mezopotamya Kültür Sanat Derneği ve MKM’ye baskın düzenlendi, çok sayıda sanatçı gözaltına alındı.Yavuz Akkuzu ile birlikte gözaltında tutulan tiyatrocular arasında Devrim Demir, Elvan Köçer Yıldırım, Özcan Ateş, Sena Özbey, Şahperi Alphan Bayhan, Sadettin İnal, Kibar Suvari, Velat Ersin ve Kevve Çelik, Mesut Baskın da bulunuyor. Amed Şehir Tiyatrosu (Şanoya Bajêr a Amedê) ise yaptığı açıklamada “Arkadaşlarımız bu sabah ev baskınlarında gözaltına alındı. Amed Şehir Tiyatrosu onurumuzdur. Sanatı susturamazsınız” dedi. 123 tiyatroyu kapsayan Tiyatro Kooperatifi ve Oyuncular Sendikası da bir destek açıklaması yayınladı. Gözaltına alınan tiyatrocular daha sonra serbest bırakıldı.

• Sanatça Organizasyon ve Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu’nun (KESK) Şirnex’in Cizîr ilçesinde düzenlemek istediği Kültür ve Sanat Festivali etkinlikleri de belediyeye atanan kayyım tarafından engellendi. Festival kapsamında düzenlenmesi planlanan konserin yapılacağı düğün salonunun kapısı mühürlenirken, çocuk sanat atölyesi ise engelledi.
• 19 Haziran: Yönetmen Nazmi Karaman’ın “Haylo Dîsa Tevlî Hev Bû” oyununun sahnelenmesi, Tatvan Valiliği tarafından gerekçesiz bir şekilde engellendi.
• Yine 3-6 Ağustos’ta düzenlenen 21. Munzur Kültür ve Doğa Festivali’nde sahne alması planlanan Grup Yorum, Grup İsyan Ateşi ve Ermeni dans grubu Veradardz Folk Grupbu, Tunceli Valiliği tarafından engellendi. Valilikçe festival programından çıkarıldı.
• 21 Ağustos: Amed’de gözaltına alınan Kürt sanatçı Emel Çiftçi, Ankara merkezli soruşturma kapsamında  “örgüt üyeliği” ve “örgüt yöneticiliği”  iddiasıyla tutuklandı.
• Kiğı Dernekler Birliği (KİDEB) tarafından 12-13 Ağustos tarihlerinde düzenlenmek istenen ‘Kiğı Doğa ve Kültür Festivali’, 22 Temmuz’da Kiğı Kaymakanlığı tarafından yasaklandı.
• 11-12 Kasım: Sanatça Organizasyonu ve KESK’in Cizîr Kültür ve Sanat Festivali kapsamında yapacağı konser ve çocuk etkinlikleri Cizre Kaymakamı tarafından engellendi.
• 28 Kasım: İzmir’in Konak ilçesinde bulunan Jin Art Huner (JINART) derneğine baskın düzenlendi. Baskınlarda müzik kasetlerine el konuldu.

‘Stranlarla yıkacağız!’

Yılın son yasağı MKM kuruluş yıldönümü dolayısıyla yapacağı kutlamanın yasaklanmasaydı. Mezopotamya Kültür Merkezi (MKM), 32’nci kuruluş yıl dönümüne ilişkin Küçükçekmece’de bulunan Yahya Kemal Beyatlı Gösteri Merkezi’nde yapmayı planladığı konser, Küçükçekmece Kaymakamlığı tarafından yasaklandı. MKM emekçileri konserlerin kaymakamlık kararıyla yasaklanmasının keyfi ve siyasi olduğunu belirterek kararı tanımadıklarını açıkladılar. DEM Parti Bağcılar ve Sancaktepe ilçe binalarında iki konser gerçekleştirildi. Bu gelişme yeni yılda sanat cephesinde mücadelenin kesinleşerek süreceğini gösteriyordu.

Beytocan ve diğerleri

• 2023 yılında Kürt sanatçı Beytocan, sürgünde olduğu İsveç’te yaşamını yitirdi. İsveç’te bir hastanede kanser tedavisi gören Beytocan, 12 Eylül’de hayata gözlerini yumdu. Beytocan, sanat hayatı boyunca 4 albüm çıkarmış ve “Yan mirin yan Diyarbekir” albümü Türkiye’de yasaklanmıştı.
• Rusya’nın Krasnodar kentinde yaşayan ve 2 yıldır mide kanseri tedavisi gören dengbêj Feyzoyê Rizo da 8 Kasım’da yaşamını yitirdi. Êzidî Kürtlerinden olan Rizo’nun ailesi 1915 tehcirinden sonra önce Îdir’e, daha sonra yeniden Ermenistan’a göç etti. 26 yıl boyunca Erivan radyosundan tüm Kurdistan’a sesi yayılan Rizo, 2003 yılından sonra Kurdistan’ın birçok kentinde düzenlenen festivallere katılarak, Egidê Cimo ile birlikte sahne aldı.
• Ayrıca Metin Uca, Özkan Uğur, Erkin Koray ve Can Gürzap da bu yıl hayatını kaybeden sanatçılardan oldu.
• 3 Mayıs: İstanbul Kadıköy Rıhtım’da şarkı söyleyen 30 yaşındaki Kürt müzisyen Cihan Aymaz, “Ölürüm Türkiyem” şarkısını söylemediği için şarkıyı talep eden kişi tarafından bıçaklı saldırıya uğradı. Aymaz, hayatını kaybetti.

Konsersiz ülke

• Karadenizli müzisyenler Selçuk Balcı ve etnik rock grubu Marsis’in solisti Korhan Özyıldız’ın 9 Mayıs’ta Rize’de düzenleyeceği ‘Gençlik Baharı Karşılıyor’ temalı ücretsiz halk konseri, etkinlikten bir gün önce Rize Valiliği tarafından yasaklandı.
• Karadenizli müzisyen Niyazi Koyuncu’nun Pendik Halk Eğitim Merkezi’nin 25 Mayıs’ta Sahil Meydanı’nda düzenleyeceği etkinlik için planlanan konseri ise Pendik Belediyesi’nce yapılan “Değer yargılarını ve görüşlerini paylaşmayan bir müzisyenin, Pendik meydanlarında konser yapmasına müsaade edilemeyeceği” gerekçesiyle engellendi.
• Grup Yorum’un İstanbul Sultangazi’de 7 Temmuz’da Sultan Düğün Sarayı’nda düzenleyeceği ‘Deprem Dayanışma Konseri’, bir gün öncesinde Sultangazi Kaymakamlığı tarafından yasaklandı.
• Trabzonlu müzisyen Apolas Lermi’nin ise Gümüşhane Özkürtün ilçesinde düzenlenen Kadırga Festivali’nde 21 Temmuz’da vereceği konser, ırkçı grupların hedef göstermesi sonrası Özkürtün Belediyesi tarafından iptal edildi.
• Kazdağı Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Derneği’nin 22-24 Haziran’da “Haklarımızla Varız” temasıyla Darıdere Tabiat Parkı’nda düzenlemeyi planladığı ‘Kazdağı Ekofest 2023’ de 18 Haziran günü Tarım ve Orman Bakanlığı 2. Bölge Müdürlüğü Balıkesir Şubesi tarafından yasaklandı.
• Sinop’ta 3 yıldır düzenlenen ve bu yıl 3- 6 Ağustos tarihleri arasında yapılması planlanan, onbinlerce bilet satışının yapıldığı Kuzey Fest adlı festival Sinop Valiliği tarafından yasaklandı.
• Bursa Nilüfer Belediyesi tarafından 1-2-3 Eylül’de Balat Ormanı’nda gerçekleştirilmesi planlanan “Nilüfer Müzik Festivali” de Bursa Valiliği’nin yasaklama kararları sonrasında belediye tarafından iptal edildi.
• Adana’da da 2017 yılından beri düzenlenen, Çukurova Rock Festivali, Adana Valiliği tarafından yasaklandı. Karara yapılan itiraz sonucunda Adana İdare Mahkemesi, festivalin iptaline ilişkin yürütmeyi durdurma kararı verdi.
• Eskişehir’de de 14-15 Ekim tarihleri arasında düzenlenmesi planlanan “Oktoberfest” Eskişehir Valiliği tarafından 13 Ekim’de yasaklandı.