10 Aralık insan hakları günü kapsamında etkinliklerin yapıldığı şu günlerde dikkatimi çeken bir husus oldu; bu etkinliklerde genelde bireysel haklar tartışılmakta olup kolektif insan hakları yeteri kadar tartışılmadığıdır.
Statü talep hakkı, barış hakkı, çevre hakkı, kültürel haklar, yönetme şekli ve yönetim özneleri belirleme hakkı, anadil hakkı gibi.
Bu alanlarda yeteri kadar söz söylememenin veya tutum alamamanın birçok nedeni vardır. Ama öne çıkan iki neden var. Bunlardan ilki; öncelik açısından yaşam hakkından, işkence ve kötü muamele yasağı hakkından, ifade hakkı gibi bazı haklardan kolektif hakları tartışmaya sıra gelmediğini düşünenler, ikincisi ise; kolektif insan haklarını gündemleştirip devletin hışmına uğramaktan çekindikleri için bu konuyu fazla tartışmak istemiyorlar.
Oysa gerçek şu ki bireysel ve kolektif haklar birbirlerini tamamlayan ve aralarında öncelik olmayan haklardır. Bireyin hakları tanınmamışsa, kolektif haklar söz konusu değildir, toplumsal haklar tanınmamışsa bireyin hakları güvencede değildir.
Ben bu yazıda kolektif haklardan olan dil hakkını tartışmak istiyorum.
Dil hakkı yaşamsal bir haktır. Çünkü hem bireysel hem de kolektif bir haktır.
İnsanoğlu doğduğu andan itibaren ölümsüzlüğü aramıştır. Nitekim insanoğlu bireysel ölümsüzlük ve kültürel (sosyolojik) ölümsüzlük şeklinde ölümsüzlüğü iki yöntemle bulmuştur. Bireysel ölümsüzlüğü; üreme, yani neslin devamı ile bulmuş, sosyolojik ölümsüzlüğü de biriktirdiği kültürel değerleri yarına aktarmakla bulmuştur.
Toplum biriktirdiği folkloru, kültürü, sanatı ancak dil yoluyla yarınlara aktarabilmektedir. Toplum dilini kaybetti mi kültürünü, sanatını, folklorunu de kaybeder. Toplum dilini kaybetti mi tarihsel birikimlerini de kaybeder, bir toplum dilini kaybetti mi kimliğini de kaybeder, kimliksizleşir.
Görüldüğü gibi dil toplumun varlığını sürdürmesinin en önemli argümanıdır. O nedenle dil özgürlüğün anahtarıdır, dil kimliktir, dil onurdur. Ya da bu nedenledir ki egemenler bir toplumu yok etmek için işe önce o toplumun diline saldırmakla başlarlar. Şark Islahat Planı’nda da Tevhidi Tedrisat Kanunu’nda da bu motivasyonla çıkarılan kanunlar ve hazırlanan planlardır. Ve bu nedenledir ki Kürtlerin en öncelikli talebi ana dil hakkı talebidir.
Peki nedir ana dil hakkı? Öyle ya dili konuşmana yasal bir engel mi var? Evinde istediğin kadar konuşabilirsin, cezaevlerinde bile konuşmana yasak yok, üstelik Kürtçe’yi okullarda seçmeli ders olarak seçip anadilinizi öğrenebilirsiniz.
Yetmez mi?
Yetmez tabii.
İfade ettiğimiz gibi anadil yaşamsal bir haktır hem bireysel hem de kolektif bir haktır. O nedenle anadil yaşamın her alanında kullanılmalı anadili kullanmanın önündeki görünür ve görünmez engeller kaldırılmalıdır.
Anadil hakkı; dilin günlük yaşamda kullanılması, anadilde eğitim ve kamusal hizmet alınmasını da kapsamaktadır. Üstelik bu haklar kullanılırken farklı muameleler gibi engellerle de karşılanmamalıdır.
İnsan haklarının temelinde eşitlik ve ayrımcılık yasağı bulunmaktadır. Kamusal hizmetler ve sorumluluklar da bu temelde gerçekleştirilmelidir. Yani anadilin kullanımı, anadilde eğitimin verilmesi ve anadilde kamusal hizmet alınmasında eşit davranılma yükümlülüğü olduğu gibi bu hakkı kullanan kişiler de anadil ayrımcılığına maruz kalmamalılar.
Türkiye’de anadilin kullanılmasının önünde iki temel engel vardır. Biri anadilini kullananların maruz kaldıkları farklı muamelelere veya farklı muameleye maruz kalma kaygısı, ikincisi de devletin anadili hakkının kullanılmasının önüne koymuş olduğu fiili ve yasal engeller.
Türkiye’de Kürtler anadilini kullanmakta ciddi kaygılar ve endişeler yaşamaktadır. Özellikle Türkiye’nin battı illerinde Kürtler Kürtçe konuştukları için,[i] Kürtçe müzik dinledikleri için[1] veya düğünlerde Kürtçe müzik çaldıkları için[ii] hatta Kürtçe ibadetlerini yaptıkları için[iii] ya devlet güdümündeki güruhların saldırılarına maruz kalmakta ya da devletin güvenlik güçlerinin ve yargının tacizine maruz kalmaktadırlar. Kürtler anadillerini kullandıkları için farklı muamelelere maruz kaldıklarından anadilini kullanamamaktadırlar.
Yine Kürtler kamusal alanda anadilleriyle hizmet alamamaktalar. Bu hak mahrumiyeti bazen sağlık ve ibadet gibi[iv] Konserler ve tiyatrolar[v] Kürtçe tabelalar[vi] Sağlık Bakanlığı Kürtçe e-reçete düzenlenmez, Diyanetin Cuma ve bayram hutbeleri ilgili ilgisiz dillerde yayınlar ama Kürtçe yayınlanmaz[vii] gibi adı konulmayan ama devletin uygulamış olduğu fiili yasaklar; Kürtlerin kamusal alanda Kürtçe hizmet almasındaki devlet kaynaklı engellerdir.
Devletin bizzat kanunla da yasakladığı temel haklar vardır. Anayasa’nın m. 3 ‘Devletin dili Türkçedir’ hükmü gereğince TBMM’den başlayıp bütün kamu kurumlarında Kürtçe hizmet almak ‘burası Türkiye Cumhuriyetidir’ sözleriyle başlayan yasak buyrukları duyarız. Yine Anayasa m. 42 ‘Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez.’ Hükmü gereği Kürtlerin anadillerinde eğitim almaları yasaktır.
Yukarıda verilen örnekler Kürtlerin anadil haklarını kullanırken maruz kaldıkları farklı muamelelerin veya anadil hakkının kullanılmasının önündeki devletin fiili ve yasal engellerinden sadece birkaç örnektir.
Bu coğrafyada hem bireysel hem de kolektif hak olan anadil hakkı Türkler dışında herkese yasaktır. Anadil hakkının hem kolektif hem de bireysel hak olması nedeniyle hak mücadelesinin belki de en önemli başlığı olmalıdır. Çünkü devlet anadil hakkının kullanılmasında eşit davranmadığı gibi anadilini kullananlara yönelik kamusal veya sivil saldırılara da gerekli tedbirler almamakta hatta çoğu zaman bu saldırıların faili olmaktadır.
[i] https://www.gazeteduvar.com.tr/bodrumda-kurt-iscilere-irkci-saldiri-saldirganlar-serbest-birakildi-haber-1611749
[ii] https://bianet.org/haber/kurtce-cinayetine-ceza-pasali-davasindaki-gibi-caydirici-olsun-129956
[iii] https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2020/09/24/kurtce-mevlit-okudugu-icin-tutuklanan-76-yasindaki-ali-bocnak-cezaevinde-oldu
[iv] https://www.evrensel.net/haber/131214/hastanede-kurtce-skandali
[v] https://bianet.org/haber/son-3-yilda-onlarca-kurtce-etkinlik-yasaklandi-261962
[vi] https://artigercek.com/guncel/diyarbakirda-kayyim-kurtce-tabelayi-kaldirdi-276066h
[vii] https://artigercek.com/guncel/saglik-bakanliginin-ardindan-diyanet-de-kurtceye-yer-vermedi-276109h
