13 Nisan’dan bu yana Türk lirası, İran riyali yüzde 50’den fazla değer kaybına uğrarken, Rus rublesi de büyük oranda eridi. Üç ülke de ‘yerli paraya’ geçmeyi tartışıyor
Hüseyin Deniz/İstanbul
Suriye savaşının sonlandırılması, uygulanacak ateşkes rejiminin üç garantör devleti olarak öne çıkan ve Astana üçlüsü olarak bilinen Rusya Türkiye ve İran, Amerikan’nın yaptırımları karşısında ayakta kalma mücadelesi veriyor. Her üç ülke paraları olan Ruble, TL ve Riyal Ağustos 2018’de dolar karşısında son yılların en büyük değer kaybına uğradı. ABD’nin tutumunu “ekonomik savaş” olarak tanımlayan Türkiye ve Rusya’ya son olarak İran katıldı.
ABD Başkanı Donald Trump’ın Astana üçlüsünden İran’a karşı nükleer anlaşmadan çekilip yaptırım kararını uygulamaya koyduğu 6 Agustos’ta, ülkenin para birimi Riyal’de erimeye yol açan kriz sürüyor. Tahran yönetimi, ulusal dövizdeki değer kaybını önleme adına geçtiğimiz nisan ayında kuru 42 bin seviyesinde sabitlemişti. Resmi olmayan değere göre Dolar/Riyal kuru 110 bin civarında seyrediyor. Trump’ın Mayıs ayındaki yaptırım açıklamasından önce resmi olmayan değere göre 1 dolar 65 bin riyaldi. 6 Ağustos’ta resmi olmayan Dolar/Riyal kuru 119 bin seviyesini gördü. Dolar/Riyalin 100 bin olduğu pazar günü ile kıyaslandığında iki günde yüzde 18’lik bir değer kaybı yaşandı.İran Riyali, mart ayından bu yana dolar karşısında değerini yarı yarıya yitirmiş durumda.
Sert tedbirler başladı
Yaptırım tedbirlerinin tamamıyla uygulanacağı 4 Kasım öncesi Tahran ciddi ekonomik sıkıntıların işaretlerini vermeye başladı. Bunu önlemek için Ruhani yönetimi sert tedbirler aldı. İran’da dini lider Ayetullah Ali Hamaney’in, ülkesinin dış düşmanlarla “ekonomik bir savaşa girdiğini” söyleyerek yargı makamlarına yolsuzluklarla ilgili hızlı ve adil yargılama talimatı vermesinin ardından 67 kişi mali suçlarla ilgili bir soruşturma kapsamında tutuklandı. Bazı devlet memurları, bürokratlar, özel işletme sahipleri ve çalışanlarından oluşan 100’den fazla kişiye de yurt dışına çıkış yasağı getirildi. İran yargı sözcüsü Gholamhossein Mohseni-Ejeie, devlet televizyonunda yayınlanan açıklamasında aralarında eski İran Merkez Bankası başkanının da bulunduğu tutuklulardan bazılarının kefaletle serbest bırakıldığını duyurdu. 100’e yakın kişiye yurt dışı yasağı getirildi.
Brunson’un ülkeye maliyeti 
Tahran’a yaptırımların ilk adımının devreye girdiği 6 Ağustos’ta, bu kez de Türkiye ile ABD arasında Rahip Brunson’un serbest bırakılıp bırakılmaması krizi patlak verdi. Rahip Pastör Brunson krizi 26 Temmuz’da ABD Başkan Yardımcısı Mike Pence’in yaptığı konuşmada “Pastör Brunson’ı hemen serbest bırakın ya da sonuçlarına katlanmaya hazır olun” demesiyle başlamıştı. Pence’in açıklaması öncesinde Dolar/TL kuru 4,77 seviyesindeydi. Bugün ise Dolar/TL 5,19’u aşmış durumda. Merkez Bankası verilerine göre, banka dışı firmaların net döviz açığı Mayıs sonu itibariyle 217.3 milyar dolar seviyesindeydi. Yani döviz açık pozisyonu TL bazında 1 trilyon 127 milyar TL’ye ulaşmış durumda. Kur 4.77 seviyesinde iken Türk şirketlerinin net döviz açığı TL cinsinden 1 trilyon 36 milyar TL seviyesindeydi. 6 Ağustos günü ise bir dolar 5.19’u aşarak yeni bir rekora ulaşırken, 26 Temmuz ile 6 Ağustos arası toplamda 6 işlem günü içerisinde Türk şirketlerinin üzerindeki dış borç yükü TL bazında 91,5 milyar TL artmış oldu.
Trump’ın twitti borcu artırdı
10 Ağustos’a gelindiğinde ABD Başkanı Trump’ın twitter hesabından yaptığı “Türkiye ile ilişkilerimiz bu dönemde iyi durumda değil” paylaşımı yeni bir yükselmeye yol açtı: Bir dolar 6.40 TL’ye ulaştı. Aynı gün Hazine Bakanı Berat Albayrak’ın Orta Vadeli Programı ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “Onların doları varsa bizim de Allah’ımız var” açıklamaları da doları durdurmaya yetmedi. Özel şirketlerin dolar artışından dolayı aldığı ekstra yük ise 1 trilyon 127 milyardan 1 trilyon 390 milyara ulaştı. Yani 4 günlük sürede, dolarda meydana gelen artış, özel sektörün dış borç yükünde 263 milyarlık artışa neden oldu. Pazartesi günü ise dolar 7.0 ile TL’nin üstüne çıktı. Merkez Bankası’ndan gelen açıklama sonrası 6.83’e indi. Cuma’dan Pazartesiye eklenen miktar 94 milyar lira oldu.İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı’nın dünkü kararı, Türkiye’nin de İran benzeri tedbirleri almaya götüreceği yönünde.
Rusya’dan yerli paraya dönüş
Bu dönemde doların değer yitimine yol açtığı paralardan biri de Rus rublesi oldu. ABD, çifte ajan Skripal’in İngiltere’de zehirlenmesi olayıyla ilgili olarak Rus bankalarını ve faaliyetlerini hedef alan yeni bir yaptırım kararı aldı. ABD Senatosu’nda geçen hafta taslak halinde sunulan tasarılarla çeşitli Rus kamu bankalarının ABD’deki faaliyetlerine ve dolar kullanımlarına yönelik sınırlamalar öneriliyor. ABD’nin Rusya’nın hassas teknoloji ihracatının kısıtlayan yaptırım kararı ise 22 Ağustos’ta yürürlüğe girecek.
Ekonomik savaş…
Yaptırım kararları ve siyasi gerilim nedeniyle Rus para birimi ruble büyük değer kaybı yaşıyor. ABD’nin yaptırımlarının ardından dün Moskova borsasında dolar ilk kez 18 Nisan 2016’dan beri 68 rubleyi aştı. Dolar 68.66 rubleye, euro ise 78.15 rubleye ulaştı. Rusya Başbakan Yardımcısı ve Maliye Bakanı Anton Siluanov, dolardaki durum nedeniyle petrol ticaretinde yerel para birimi kullanımına geçilebileceğini ifade etti. Rusya Başbakanı Dimitri Medveyev’in “ABD’nin kararını ekonomik savaş sayarız” açıklaması değer kaybını önlemeye yetmedi. Mayıs 2018’de Dolar/Ruble paritesi 61.5 civarındaydı.
